در ادامه بخشی از سخنان حجت الاسلام و المسلمین جلال اعیان منش،‌کارشناس دینی درباره راه های رسیدن به نمازی با کیفیت بالا و همراه با حضور قلب را می خوانید.

درباره اذکار مستحبی هم که فرمودید می تواند نماز انسان را صیقل و غنای معرفتی ببخشد توضیح فرمایید.

از جمله اذکار مستحبی که وارد شده این است که انسان قبل از تکبیر الاحرام این عبارت را بخواند که "إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ." توجه کنید که بسیاری از ما در ابتدای راه هستیم اما با این مقدمات می توان زمینه اوج نماز را فراهم کرد.

روایتی از پیامبر خدا وارد شده که به ابوذر توصیه می کنند  که "ای ابوذر وقتی خداوند را عبادت می کنی جوری خداوند را عبادت کن "کانه تری / انگار گه تو او را می بینی"  و اگر نمی توانی این را احساس کنی یعنی "کانه تری / چنان که انگار تو خداوند را می بینی" طوری عبادت کن که انگار خداوند تو را می بیند."  خب برای ما تصور این که طوری عبادت کنیم که انگار خداوند را می بینیم بسیار دشوار است اما این که تصور کنیم که خداوند در عبادت ما را می بیند شاید چندان سخت و صعب نباشد لذا یکی از راهکارهایی که می تواند نماز انسان را به درجات متعالی برسند و حضور قلب در نماز را برای انسان پدید آورد، این است که انسان در نماز این تصور را برای خود ایجاد کند که خداوند  او را می بیند و ناظر بر این نماز است و حقیقت هم همین است.

یکی از دشوارهای نماز خواندن خوب و حضور قلب، بازی های قوه خیال است که مثل پرنده ای بازیگوش به هر سمتی می رود و انصراف از یاد خدا را برای نمازگزار به وجود می آورد. دیدگاه تان در این باره چیست؟

همین طور است. ذهن انسان و قوه خیال او بسیار قدرتمند است و وسط نماز به هزاران جهت و هزاران شاخه سرک می کشد. شما در نماز در محضر خداوند ایستاده اید، یک دفعه قوه خیال می آید و شما را به امتحان و آزمون فردا می برد و یک دفعه شما از نماز کنده می شوید و می روید محل آزمون و تشویش خاطری که در ذهن دارید. یا می بینید که کسی پیامکی به شما داده و یک دفعه این پیامک در وسط نماز به یادتان می افتد . حال چه باید کرد؟ این جا شما به محض این که متوجه قضیه شدی و یادت آمد که وسط نماز و در محضر خداوند قرار داری باید تلاش کنی و قوه خیال را برگردانی دوباره سر جای خودش. مرحوم حضرت امام (ره) در کتاب آداب الصلوه می فرماید اگر انسان چند روز زحمت کشید و قوه خیال را برگرداند بعد از چند روز به راحت می تواند قوه خیال را جمع کند.

پرسش این است که چگونه می توان قوه خیال را ضبط کرد؟ چون تصور همه ما بر این است که مقابله با قوه خیال بسیار دشوار است.

اساتید و علمای اخلاق و کسانی که در این راه عمری صرف کرده اند به ما می گویند ابتدایی ترین کار که چندان هم دشوار نیست این است که انسان برای ضبط قلب و قوه خیال به متن نماز یا ترجمه نماز دقت کند. مثلا وقتی که می گوید "الحمد لله رب العالمین" مفهوم آیه را در ذهنش بیاورد یا به ترجمه اش فکر کند که سپاس خداوند را که پروردگار جهانیان است. این نسخه پیچیده و سختی نیست و نمازگزاران می توانند برای آن که تردد افکار و خیالات ذهن را به کنترل خود درآورند به کلمات و معانی و ترجمه اش دقت کنند. بنده به ضرس قاطع عرض می کنم اگر انسان با همین مقدار اندک هم جلو برود، روزش نورانی می شود. اگر نمازگزاری دایم در نماز این حقیقت را به خود گوشزد کند که در محضر الهی است، نور علی نور می شود .

یک راه دیگر که برای رسیدن به نمازی با حضور قلب بسیار مهم است، این است که وقتی نماز انسان تمام شد سریع بلند نشود، حداقل تسبیحات حضرت فاطمه (س) را بگوید یا اگر وقت ندارد حداقل سجده برود و سه مرتبه بگوید شکر لله و بلند شود . ما در روایات داریم که اگر انسان نماز خود را خوب نخواند و ذکرها را نگوید ملائک نماز را به سرش می کوبند اما اگر نماز را با توجه بخواند همین نماز از نماز بعدی او هم حفاظت خواهد کرد.

بحث ما درباره نماز به عنوان نزدیک ترین راه اتصال به پروردگار است. چه کنیم این راه نزدیک را برای خودمان دور نکنیم؟

در قرآن کریم آیه ای است که می فرماید "ویل للمصلین". حالا این آیه را می توان از چند جنبه به آن نگریست و توجه کرد. چرا خدای متعال در این آیه تا این حد، ابراز نگرانی و تهدید به نمازگزاران دارد. نمازگزار که قاعدتا باید مورد لطف الهی باشد چرا مورد تهدید خداوند متعال قرار گرفته است.

این تهدید از چند زاویه قابل بررسی است. اول درباره وقت نماز است. برخی نسبت به زمان نماز بی مبالات اند و این تهدید می تواند به بی مبالاتی یک نمازگزار به اوقات نماز برگردد. انسان اگر به نماز اول وقت توجه نداشته باشد و به نماز اول وقت پشت پا بزند، خدای متعال این چنین فردی را مورد توبیخ قرار می دهد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: فرار کنید، فرار کنید، فرار کنید از کسی که نمازش را اول وقت نمی خواند. پس این جا معلوم می شود که بی توجهی به زمان نماز و نخواندن نماز اول وقت می تواند مورد مواخذه الهی قرار بگیرد.

اما از آن سو نمازگزارانی هم هستند که اتفاقا نماز خود را سر وقت می خوانند و مصداق نمازگزاران اول وقت به شمار می روند اما باز خطاب خداوند یعنی ویل للمصلین درباره شان است، چون نماز اول وقت را می خوانند اما تلاشی برای ارتقای نماز و حضور قلب ندارند. وقتی نماز را شروع می کنند و الله اکبر را می گویند هنوز فکرشان در دنیا و معامله و غذا و پروژه است. گاهی می بینید نمازگزاری تکبیر را گفته و سجده و رکوع ها را انجام داده و السلام علیکم و رحمه الله را هم بر زبانش جاری شده اما اصلا نفهمیده کی به سجده رفته و کی رکوع بوده  و چطور این کلمات را خوانده است. خب این بی احترامی به خداوند است که روبروی محضر الهی قرار بگیری و با او در سخن باشی اما در باطن با دنیا و قرارهای دنیوی باشی.

پرسش بسیاری از ماست که ما نمی خواهیم مورد خطاب و تشر خداوند قرار بگیریم و مصداق ویل للمصلین باشیم. چه کنیم که نمازمان، نماز صعودکننده و با کیفیت الهی باشد؟

راهش این است که به حضور قلب در نماز برسیم. البته حضور قلب یک امر تدریجی است و دفعتا حاصل نمی شود اما می شود با ممارست به حضور قلب در نماز رسید. به طور مجمل آنچه که از قرآن و روایات اهل بیت (ع) دست ما رسیده نشان می دهد که معیار و محک عبادت در انسان قلب است و میزان پذیرش یا در عبادات هم قلب است. به این گونه که هر چقدر انسان با قلب خود خداوند را عبادت کند، عبادت او پذیرفته می شود و همان قدر که از قلب فاصله می گیرد، عبادت او از کانون توجه خداوند بیرون است. اگر شما به اندازه یک "سبحان ربی العظیم و بحمده" خلوص در نماز داشته باشی و با حضور قلب بگویی همان پذیرفته می شود و بقیه قبول نیست. حالا مسلمانی، مسلمان حقیقی و شیعه ای، شیعه حقیقی است که عبادات خود را قلبا انجام دهد و مُصر بر این باشد که به قلب خود رجوع کند. حالا سرآمد همه عبادات انسان نماز است و  نماز هم در قلب انسان جمع شده است.

با این تفاصیل چه کنیم یک نماز با حضور قلب بخوانیم؟

راهکارهایی در این باره وجود دارد که انسان می تواند از آن ها بهره ببرد. اولین راهکار برای خواندن نمازی با حضور قلب این است که قبل از نماز، انسان ذهن و قلب خود را از دنیا منصرف کند و رو به خداوند بیاورد. امیر المومنین علیه السلام از زمانی که وضو می گرفتند انگار که نماز می خواندند یعنی متوجه بودند که در پیشگاه الهی حاضر هستند. وقتی آب را بردستان و صورت مبارک می رساندند دعا می خواندند و ذهن و قلب را قبل از شروع نماز آماده می کردند اما آیا ما این طور هستیم؟ این طور برای نماز حاضر و مهیا می شویم؟  می بینید نمازگزار تا چند ثانیه قبل از گفتن الله اکبر همچنان چشمش به سریال است و گاهی حتی وسط نماز گوش هایش صدای بازیگران را دنبال می کند و اگر شرم هم نکنیم حتی وسط نماز، سریال را دنبال می کنیم. این به خاطر آن است که آن انصراف اتفاق نیفتاده است. لذا از واجبات نماز با حضور قلب این است که انسان دست کم 5 دقیقه قبل از نماز آن حالت انصراف را ایجاد کند و متوجه خداوند باشد.

راه دیگری که می تواند نمازی با حضور قلب برای انسان پدید آورد، اعمال مستحبی قبل از نماز است. درباره اذان و اقامه بسیار سفارش شده و به جا آوردن اذان و اقامه بسیار موثر است تا انسان ذهن و قلبش را متوجه خداوند کند. در روایات است که اگر کسی قبل از نماز اذان را بگوید یک صف از ملائکه و اگر اذان و اقامه را بگوید دو صف از ملائکه پشت سر او به نماز می ایستند. پس این اذان و اقامه مقدمه ورود به نماز است مثل وقتی که انسان بین غذای گرم و سرد فاصله ای می اندازد، این همان فاصله است که بین دنیا و نمازگزار می افتد تا با حضور قلب در محضر الهی حاضر شود وگرنه می شود هم در دنیا و روابط آن غرقه باشی و  بعد با این حال غرق شده به ملکوت هم راه پیدا کنی؟  مسلما از محالات است. پس این اذان و اقامه را قرار داده اند که انسان یک دفعه وارد الله اکبر نشود و اول جانش به یک قرار و طمانینه ای برسد سپس آیات و اذکار نماز بر زبانش جاری شود.

حجت الاسلام خلج، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم معتقد است:جامعه ای می تواند موفق شود که ریزترین امور در اجتماع که خدای متعال احکام آن را برای مردم قرار داده است ، انجام داده شود و در این صورت یک قانون کلی پردازش می شود و آن جامعه مدنی که ازآن سخن گفته می شود شکل می گیرد.

آیه مثقال ذره تمامی احکام قرآن و احکامی که خداوند متعال دارد را شامل می شود

حجت الاسلام خلج بابیان روایاتی از امیرالمومنین(ع) وپیامبر اکرم(ص) ،به تفسیر آیات سوره زلزال پرداخت وگفت:  خداوند در آیه هفتم وهشتم سوره زلزال می فرماید « فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرّاً یَرَهُ‏ »، این آیات یکی ازمحکم ترین آیات قرآن است.

وجود نازنین امیرالمومنین علی (ع) می فرماید : محکم ترین آیه در قرآن ، دو آیه « فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرّاً یَرَهُ‏ » است و وجود نازنین پیغمبر (ص) می فرماید: این دو آیه ،آیه ای جامع است یعنی تمامی احکام قرآن و احکام که خداوند متعال دارد، این دو آیه را شامل می شود ،یعنی هم شامل روابط اجتماعی وهم شامل روابط فردی است.